महाराष्ट्र वैभव-राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना संपूर्ण माहिती

राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजनेची उद्दिष्टे

• राज्य संरक्षित स्मारकांचे जतन, दुरुस्ती, देखभाल, सुशोभीकरण आणि विकासाशी संबंधित कामांसाठी लोकसहभाग मिळवणे. वारसा जतन करण्याबाबत जनजागृती करणे आणि त्याचे महत्त्व लोकांमध्ये बिंबवणे.
• उपरोक्त जतन आणि दुरूस्ती मधील जतन आणि दुरुस्तीबाबत खाजगी क्षेत्रातील कौशल्य, माहिती, ज्ञान आणि अनुभव मिळवणे.
• त्या स्मारकांची योग्य देखभाल आणि संगोपन करण्यासाठी आवश्यक सुविधा उपलब्ध करून देणे.
• आपला समृद्ध वारसा आणि त्याचे जतन याविषयी सामान्य जनतेच्या मनात नवीन जाणीव निर्माण करणे, जेणेकरून सर्वसामान्यांना अशा वास्तूंचे जतन करण्यात रस निर्माण होईल.

                 राष्ट्रीय ग्रामीण स्वास्थ्य मिशन

संस्थेची कर्तव्ये आणि जबाबदाऱ्या

या योजनेअंतर्गत 10 वर्षांसाठी स्मारकाचे पालकत्व घेता येते. पालकत्व संस्था आपली जबाबदारी योग्य प्रकारे पार पाडत आहे की नाही, याची पाहणी पुरातत्व विभाग करणार आहे. स्मारकाचे पालकत्त्व हे तात्पुरत्या स्वरुपात आणि करार कालावधीपुरतेच मर्यादित राहील. आणि कराराच्या कालावधीपर्यंत मर्यादित असेल. स्मारकाची मूळ मालकी सरकारकडेच राहणार आहे. पालकत्व घेण्यापूर्वी संबंधित संस्थेच्या आर्थिक व्यवहार्यतेबाबत आर्थिक पात्रतेसाठी मागील तीन वर्षांचे प्राप्तिकर विवरण आणि आर्थिक गुणोत्तराची कागदपत्रे तपासली जातील.

राज्य संरक्षित स्मारकाची दैनंदिन स्वच्छता, देखभाल आणि सुरक्षा ही केवळ स्मारकाच्या संरक्षकाची जबाबदारी असेल. पार्किंग सुविधा, कॅन्टीन, स्वच्छतागृह, पर्यटकांसाठी दळणवळण यंत्रणा सुविधा, स्मारकांचे संवर्धन व दुरुस्ती, दिशादर्शक फलक, प्रकाश व ध्वनी कार्यक्रम व तत्सम कार्यक्रम, दुर्मिळ दस्तऐवजांचे प्रदर्शन व तत्सम कार्यक्रम करताना शासनाची पूर्वपरवानगी घेणे आवश्यक असेल. पर्यटकांसाठी मार्गदर्शकांची नियुक्ती. तसेच या संदर्भातील संपूर्ण खर्च पालकत्व संस्थांना करावा लागणार आहे.

               जननी शिशु सुरक्षा कार्यक्रम 

महाराष्ट्र वैभव-राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना: वैशिष्ट्ये 

महाराष्ट्र वैभव-राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना सांस्कृतिक कार्यू विभागांतर्गत असणाऱ्या पुरातत्व व वस्तूसंग्रालये संचालनालयाने संरक्षित स्मारके म्हणून घोषित केलेल्या स्मारकांना लागू असेल 

पुराणवस्तुशास्त्र विषयक स्थळे व अवशेष अधिनियम 1960 च्या कलम 15 मधील तरतुदी अन्वये हि योजना तयार करण्यात आली आहे, या योजनेची अंमलबजावणी याचा अधिनियमाच्या 30 या कलमातील तरतुदी प्रमाणे नियुक्त केलेल्या सल्लागार मंडळाचा सल्ला विचारात घेऊन संचालक, पुरातत्व वस्तुसंग्रालये संचालानय यांच्या मार्फत करण्यात येईल.

राज्य संरक्षित स्मारके संगोपनार्थ घेण्याची फक्त संस्थांना परवानगी असेल.

महाराष्ट्र वैभव राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना अंतर्गत कोणत्याही खाजगी मालकीचे राज्य संरक्षित स्मारक संगोपनार्थ घेण्यासाठी सर्व प्रथम खाजगी मालकास देण्यात यावे, सदर व्यक्तीची जर इच्छा नसेल तर त्याचे ना-हरकत प्रमाणपत्र देवून अन्य संस्थेस सदर स्मारक संगोपनार्थ देता येईल.

महाराष्ट्र वैभव राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना” संगोपानर्थ स्मारक घेताना पुढीलप्रमाणे पर्याय उपलब्ध असतील 

महाराष्ट्र वैभव राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना अंतर्गत होणाऱ्या राज्य सर्कशीत स्मारकांच्या जतन / दुरस्तीचे कामे पालकत्व घेणाऱ्या संस्थेकडून अनुदान (निधी) प्राप्त करून करण्यात येतील. तसेच पालकत्व घेताना संस्थेला संचालक, पुरातत्व व वस्तूसंग्रालये संचालनालय, महाराष्ट्र राज्य यांनी विहित पद्धतीने नेमलेल्या वास्तुविशारद आणि दान देणारी संस्था यांचाशी पर्यायाने त्रिपक्षीय करार करावा लागेल व या करारातील अटी/ शर्ती, राज्य सर्कशीत स्मारकाचे पालकत्व घेणाऱ्या संस्थेने संबंधित कंत्राटदारास शुल्क/ निधी देणे बंधनकारक असेल.

महाराष्ट्र वैभव-राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना अंतर्गत असणाऱ्या राज्य संरक्षित स्मारकाच्या परिसरात घनकचरा व्यवस्थापन, जनसुविधा केंद्र उपलब्ध करणे, स्वच्छता व सुरक्षा, वार्षिक दैंनदिन देखभाल, दृकश्राव्य, राज्य संरक्षित स्मारका संबंधित अचूक माहिती दर्शविणारे फलक, दिशादर्शक फलक, पर्यटकांसाठी साहसी खेळ, शासन व संस्थे अंतर्गत होणारे सांस्कृतिक कार्यक्रम, प्रकाश ध्वनी कार्यक्रम, इत्यादी कामे संचालक, पुरातत्व व वस्तूसंग्रालये संचालनालय, महाराष्ट्र राज्य यांच्या मार्गदर्शनाने व परवानगी घेऊन संचालनालयाच्या देखरेखीखालीच करावी लागेल.

या योजनेत सहभागी होण्यासाठी महाराष्ट्र राज्यातील संरक्षित स्मारकांच्या यादीमधून संगोपनार्थ किंवा पालकत्व स्वीकारण्याकरिता स्मारकाची निवड करता येईल, या स्मारकाच्या संगोपनार्थ 10 वर्षाकरिता पालकत्व घेता येईल, तसेच संगोपनार्थ 10 वर्षाकरिता होणारा देखभाल खर्च करण्यासाठी आर्थिक दृष्ट्या सक्षम आहे किंवा कसे हे संबंधित सहाय्यक संचालक, पुरातत्व विभाग यांनी तपासणे आवश्यक आहे.

              प्रधानमंत्री जन विकास कार्यक्रम 

महाराष्ट्र वैभव-राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना: पालकत्व घेणाऱ्या संस्थेला मिळणारे लाभ   

महाराष्ट्र वैभव राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना अंतर्गत स्मारकाचे पालकत्व घेणाऱ्या संस्थेला हे स्मारक आपल्या व्यवसायाच्या जाहिरातीकारिता प्रतिक चिन्ह म्हणून वापरण्याचा अधिकार असेल 

महाराष्ट्र वैभव-राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना अंतर्गत स्मारकाचे पालकत्व घेणाऱ्या संस्थेला स्मारकाच्या जतन दुरस्ती तसेच इतर कामातील विशद करणारा फलक स्मारकात किंवा स्मारकाच्या आवारात स्मारकाच्या मूळ स्वरूपास विसंगत होणार नाही, अशाप्रकारे लावता येईल. मात्र फलक लावण्याचे ठिकाण व त्यातील मसुद्यास संचालक, पुरातत्व व वस्तूसंग्रालये संचालनालय, महाराष्ट्र राज्य यांची मान्यता घ्यावी लागेल, तसेच असा फलक हा पालकत्व कालावधी असेपर्यंत स्मारकावर ठेवण्यात येईल.

महाराष्ट्र वैभव राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना अंतर्गत पालकत्व कालावधीत सदर स्मारकाचे छायाचित्रण व चित्रीकरण करण्याचा व या छायाचित्रांचा कॅलेंडर, डायऱ्या इत्यादी प्रकाशनांमध्ये उपयोग करण्याचा, पर्यटकांसाठी प्रवेश शुल्क, वाहन शुल्क आकारण्याचा प्रकाश ध्वनी योजना राबविण्याचा, साहसीखेळ राबविण्याचा, स्मारकाला हानी पोहचणार नाही अशाप्रकारे तात्पुरत्या स्वरुपात निवास व्यवस्था, उपहार गृह, दुर्मिळ दस्तऐवजांचे प्रदर्शन भरविणे तसेच तत्सम कार्यक्रम आयोजित करणे इत्यादीबाबत पूर्ण अधिकार राहील.

महाराष्ट्र वैभव राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना अंतर्गत स्मारकाचे पालकत्व घेणाऱ्या संस्थेला शासनाच्या संमतीने वरील प्रमाणे आर्थिक व्यवस्था करून त्या स्मारकाच्या दैनंदिन देखभालीचा खर्च वसूल करता येईल, वाहन शुल्क तसेच प्रवेश शुल्काची रक्कम ठरविणे, त्याची वसूल करणे, त्याचा हिशोब ठेवणे व विहित मुदतीच्या आत लेखा परीक्षण करून घेणे व ते शासनास सादर करणे इत्यादि बाबी शासनाच्या सल्ल्याने ठरविण्यात याव्यात.

निष्कर्ष / Conclusion  

महाराष्ट्राला प्राचीन ऐतिहासिक किल्ले, वास्तुकला, प्राचीन लेणी, शिलालेख, पारंपारिक कला आणि विविध प्राचीन सांस्कृतिक परंपरांच्या रूपाने समृद्ध वारसा लाभला आहे. प्राचीन वारशाचे प्रतीक असलेल्या वास्तूंचे जतन आणि पुनरुज्जीवन करून आपल्या प्राचीन वारशाची आणि संस्कृतीची भावी पिढीला ओळख करून देणे भविष्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. यासाठी पर्यटन व सांस्कृतिक कार्य विभागामार्फत ‘महाराष्ट्र वैभव-राज्य संरक्षित स्मारक संगोपन योजना’ राबविण्यात येत आहे.